Uwagi wydawcy przekładu polskiego
w sprawie zastosowań "Wprowadzenia"

Witold Marciszewski

§1. Alfreda Tarskiego podręcznik logiki pt. "Wprowadzenie do logiki i do metodologii nauk dedukcyjnych" jest dziełem o doniosłości szczególnej, gdy idzie o krzewienie kultury logicznej. Autor jako współtwórca najistotniejszych osiągnięć logiki 20-go wieku rozumiał jej problemy i wyniki daleko głębiej niż to bywa w przypadku autora podręcznika, który wprawdzie zna się bezbłędnie na rzeczy, lecz referuje tylko wyniki uzyskane przez innych.

Ten rys oryginalności nadaje "Wprowadzeniu" nieprzeciętną wartość dydaktyczną, ale dopiero w połączeniu z drugim, którym jest dar komunikacji językowej z czytelnikiem stawiającym w danej dziedzinie pierwsze kroki. To drugie to coś więcej niż precyzja i jasność wysłowienia, które muszą cechować każdego człowieka nauki. Chodzi o rodzaj empatii wobec umysłowości dalece odmiennej niż umysłowość autora. W przypadku logiki trzeba mieć na uwadze, że każdy czytelnik ma jakąś kompetencję logiczną, podobnie jak ma gramatyczną, ale jest to rodzaj kompetencji dalece odmienny niż ta cechująca teoretyka logiki; bierze się ona zapewne po części z wrodzonych struktur logicznych mózgu, jak głosi hipoteza Chomsky'ego, gdy idzie o gramatyka, a hipoteza Johna von Neumanna (w "The Coputer and the Brain"), gdy idzie o logikę. Wchodzi też w grę trening językowy, który przechodzimy już w dzieciństwie, bo znaczna część nabywanej wtedy sprawności w transformacjach językowych dotyczy struktur logicznych.

Toteż autor pracy popularyzującej logikę, czy wprowadzającej w nią jako podręcznik dla szerszego ogółu, nie ma tak postępować, jakby trzeba było z czytelnikiem zaczynać od zera. Ma zaczynać od punktu, do którego dokonał się u czytelnika pewien rozwój myślenia logicznego, musi więc ten punkt trafnie zlokalizować i do niego dostosować swe wywody budując most między teorią logiczną po swej stronie i praktyką logiczną po stronie czytelnika. Tylko wtedy teoria, gdy ją czytelnik przyswoi, znacząco w nim rozwinie sprawność i kulturę logiczną.

W takiej swoistej empatii i w rzadkiej umiejętności tworzenia owego mostu celuje Alfred Tarski jako autor "Wprowadzenia". Wiąże się to też z genezą książki, bo jej pierwsza oryginalna wersja, która ukazała się po polsku w roku 1936, na fali dążności wielu polskich uczonych, by adresować część swych dzieł do samouków, uwzględniając ich uwarunkowania. Gdy Tarski znalazł sie w Ameryce, a doświadczył, że "Wprowadzenie" cieszy się w świecie zaskakująco dużym zainteresowaniem (o czym świadczą przekłady), przystąpił do pracy nad wydaniem angielskim, dalece je w stosunku do pierwowzoru zaktualizował i rozszerzył nadając mu charakter już nie tyle pomocy dla samouków, co podręcznika akademickiego. Ukazały się cztery wydania angielskie. Na podstawie czwartego, z roku 1994, został dokonany przekład polski; ukazał się w rok po oryginale staraniem Fundacji na rzecz Informatyki, Logiki i Matematyki, która nabyła od spadkobiercy Alfreda Tarskiego prawa wydawnicze (copyright) do polskiego przekładu.

Ta aktualna przydatność "Wprowadzenia" dla osób interesujących się logiką i chcących w niej osiągnąć znaczny poziom kompetencji, a nie mających przygotowania matematycznego, to ważny ale nie jedyny powód do publikacji obecnego przekładu. Powodem podobnie znaczącym walor tej książki jako dokumentu pewnego stadium rozwoju logiki. Jest to stadium na tyle zaawansowane, by rzecz nie straciła na aktualności, a zarazem na tyle dawne, by mogła być świadectwem swoich czasów, godnym uwagi historyków nauki. Z tym drugim rysem wiąże się pewien problem, przed którym stanął wydawca. Pora zdać z niego sprawę.

§2. Gdy porównać "Wprowadzenie" z nowszymi podręcznikami logiki, zauważa się brak rozdziału, który nieodmiennie, jako standard, pełni dziś kluczową rolę w uniwersyteckich wykładach logiki. Jest to rozdział o logice (lub rachunku) kwantyfikatorów, zwanej też logiką (lub rachunkiem) predykatów; będę się posługiwał tym drugim terminem. Kwantyfikatorom poświęcony jest jeden odcinek (§4) w rozdziale I noszącym tytuł "O użyciu zmiennych", mamy tu więc układ i proporcje odmienne od obecnego standardu.

Ani Alfred Tarski we wstępie do wznowień ani redaktor wydania czwartego (pośmiertnego) nie komentują powyższego faktu, a wymaga on jakiegoś wyjaśnienia. Częściowo można to tłumaczyć okolicznością, że Autor, świadom konieczności pominięć ze względów objętościowych (czemu daje wyraz w Przedmowie), zrezygnował z tematyki reprezentowanej wystarczająco w innych, jakże licznych, podręcznikach amerykańskich.

Trzeba by jednak taką interpretację połączyć ze zwróceniem uwagi na rolę dostrzegalnego we "Wprowadzeniu", wzorca dominującego w ujęciach logik po lata trzydzieste 20-go wieku. Jest to paradygmat ustanowiony przez fundamentalne dzieło Whiteheada i Russella "Principia Mathematica". Jak dalece ono wyznaczało kanon badań logicznych widać choćby z tego, że słynny, przełomowy dla dziejów logiki, dowód nierozstrzygalności arytmetyki liczb naturalnych dany przez Gödla, ma za przedmiot badań nie arytmetykę Peano (jako to się często czyni w późniejszych tego dowodu wersjach), lecz system arytmetyki w "Principiach". W miarą, jak słabła (z powodów dobrze znanych historykom) ta dominacja "Principiów", stawało się kanonem przedstawianie logiki struktury w taki sposób, że jej centralnym rozdziałem jest logika predykatów (jak to czyni np. podręcznik Hilberta i Ackermanna "Grundzüge der theoretischen Logik", 1928).

Tarski trzyma się wzorca Principiów w ten sposób, że jako temat o podobnym jak logika zdań ciężarze gatunkowym wyróżnia teorię klas i relacji. Także i tym sposobem, że kwantyfikatory wspomina przede wszystkim w kontekście rozważań o sposobach używania zmiennych, podobnie jak to czyni w "Principiach" rozdział pt. "Theory of apparent variables". Jest to ujęcie ciekawe dziś dla nas historycznie jako dokument czasu. A zarazem jest ono dobrze pomyślane dydaktycznie, spełniając postulat wzmiankowany wyżej w §1: przerzucania mostów do języka naturalnego, np. w kwestii jego odpowiedników dla kwantyfikatorów i zmiennych symbolicznego języka logiki.

§3. W tej sytuacji wydawca wersji polskiej staje przed pytaniem, jak bez naruszania zwartej, mającej własne racje, struktury "Wprowadzenia" zapewnić czytelnikowi na podorędziu logikę predykatów, integrując ją w pewien sposób z treścią tego podręcznika. Taką próbą jest Posłowie do drugiego wydania pt. "O logice predykatów" powstałe pod wpływem moich doświadczeń dydaktycznych, gdy w międzyczasie, posługując się w wykładach pierwszym wydaniem, musiałem je "sztukować" odniesieniami do innych podręczników. Myślę i teraz, że były wtedy po temu dobre racje natury dydaktycznej, ale zdaję sobie zarazem sprawę, że uzupełnianie w taki sposób tekstu klasyka, ma pewną skazę natury, można rzec, estetycznej: to tak, jakby wspaniały zabytkowy gmach nasztukować jakąś zaimprowizowaną przybudówką.

Problem się jednak rozwiązuje dzięki technice Internetu. Traktujemy w nim Posłowie jako osobny tekst w ramach jednego katalogu plików, integrując je linkami z tekstem książki. Tak czyniąc, oddaje się do użytku Czytelnika wydanie pierwsze obejmujące w jednym pliku całość "Wprowadzenia" i obecne w tym wydaniu Posłowie pt. "Logika a dzielność umysłu". Nie jest ono uzupełnieniem treści dzieła, lecz komentarzem edytorskim na temat tego, jak dzieło to jest aktualne i potrzebne.

Status obecnej publikacji jest analogiczny do znanej w tradycyjnym edytorstwie praktyki dodruku (ang. impression), będącego czymś innym niż kolejne wydanie (edition). To, co obecnie upubliczniamy to jakby dodruk elektroniczny polegający na tym, że wydawca udostępnia egzemplarz formacie elektronicznym i udziela użytkownikom prawa do kopiowanie na określonych warunkach.

§4. Warunki upowszechniania dzieła:
Alfred Tarski, "Wprowadzenie do logiki i do metodologii nauk dedukcyjnych"

1. Wydawcą 1-go (1995) i 2-go wydania (1996) polskiego przekładu książki noszącej w/w tytuł jest Fundacja na Rzecz Informatyki, Logiki i Matematyki z siedzibą w Warszawie, Nr KRS 0000105680, będąca posiadaczem praw wydawniczych do przekładu polskiego.

2. Fundacja, realizując postanowienie §7 Statutu, że "celem Fundacji jest wspieranie nauki, w szczególności informatyki, logiki i matematyki, i stwarzanie warunków organizacyjnych, finansowych i technicznych na rzecz ich zastosowań", mając przy tym na uwadze, że dla uprawiania logiki w Polsce ważna jest szeroka dostępność w/w dzieła, postanawia udostępnić je nieodpłatnie wszystkim zainteresowanym jako elektroniczną kopię oryginału 1-go wydania (ISBN 83-901414-2-60) umieściwszy ją w witrynie Fundacji pod adresem http://tarski.calculemus.org w formacie PDF.

3. Rozpowszechniania wolno dokonywać przez kopiowanie zarówno na komputerze indywidualnego użytkownika, jak i na serwerze obsługującym domenę internetową. W tym drugim przypadku, w miejscu, gdzie znajduje się link do skopiowanego dzieła obowiązuje umieszczenie informacji: "Tekst skopiowany na podstawie zezwolenia Wydawcy. Źródło: http://tarski.calculemus.org"

4. Dopuszczalne jest również przechowywanie i przekazywanie kopii na zewnętrznych nośnikach pamięci (płyta, pen drive itp.)

5. Rozpowszechniany tym sposobem może być wyłącznie plik PDF w postaci oryginalnej, bez dokonywania w nim jakichkolwiek zmian.

6. Przekazanie przez użytkownika kopii elektronicznej lub jej wydruku innemu użytkownikowi jest dopuszczalne tylko nieodpłatnie.